Op 4 juli 2021 overleed Dick van Rhenen op 72-jarige leeftijd. Met zijn overlijden is een van de meest bepalende mensen binnen de klinische bloedtransfusiegeneeskunde van de laatste 40 jaar heengegaan.
Ik ontmoette Dick voor het eerst in juni 1991 toen hij directeur was van de Rode Kruis Bloedbank Zuid-Limburg. Er was een vacature voor een Bloedtransfusie-arts, die onder andere ‘onderzoeksactiviteiten’ als taken moest gaan invullen.
Dick was opgeleid tot hematoloog in het VUMC Amsterdam en was in 1983 op avontuur naar Maastricht vertrokken om als staflid bij de vakgroep Interne Geneeskunde bij te dragen aan de vorming van het nieuwe academisch ziekenhuis. Hij kreeg de belangrijke taak om de bloedvoorziening in Zuid-Limburg te reorganiseren van een op het individuele ziekenhuis gebaseerde donorpopulatie registratie (veelal een rolodex met namen, beheerd door lokale afnameteams) tot het opzetten van een regionale bloedbank. Dit betekende het samenvoegen van de administratie en beperkte bloedvoorraad van destijds 6 verschillende ziekenhuizen.
Na de succesvolle realisatie hiervan werd hij in 1992 ‘weggekocht’ door het academisch ziekenhuis Rotterdam-Dijkzigt ErasmusMC in Rotterdam om medisch directeur te worden van de Rode Kruis Bloedbank Rotterdam. Uitbreiding volgde door samenwerking met Dordrecht, Breda, en de ziekenhuizen in Zeeland tot de Bloedbank ZWN Rotterdam. Vanaf 1998 werd hij directeur van de Sanquin Bloedbank regio Zuidwest, waaraan de regio’s Den Haag en Leiden werden toegevoegd.
Gedurende zijn bestuurlijke carrière heeft Dick altijd gestuurd op de inhoud van het vak Bloedtransfusiegeneeskunde. Als dokter betrokken bij de afdeling hematologie van het ErasmusMC Rotterdam zag hij in de praktijk het belang van een goede bloedvoorziening voor de behandeling van de patiënt. Zijn creatieve ideeën, zijn innovatie gedreven instelling en bestuurlijke kracht leidden tot een bloedbank organisatie die het hele veld omvatte.
Donorgeneeskundige aspecten van keuring, selectie en afname, productontwikkeling van diverse bloedcomponenten, het aantonen van irregulaire antistoffen en selecteren van compatibel bloed, gebruik en toepassing van (specifieke) bloedproducten voor elke patiënt, de veiligheid (de oprichting van het 1e hemovigilantieplatform) samen met opleiding, onderwijs en onderzoek op het gebied van bloedtransfusie waren allen onderdeel van dezelfde organisatie.
Van huis uit was Dick morfoloog: expert in het beoordelen van beenmerg/bloeduitstrijkjes. Hij promoveerde in 1982 op het onderwerp “Acute Leukaemia: A Systematical Approach to Classification” aan de Vrije Universiteit Amsterdam, 1982.
Hij had een speciaal oog voor afwijkende cellen. Deze gave kwam ook van pas tijdens zijn grote hobby: het bestuderen van vogels, oftewel naar vogeltjes kijken en luisteren. Met trots vertelde hij een keer dat hij op een van zijn tochten door de Biesbosch een afwijkende tjiftjaf had opgespoord; eentje met een duidelijk Zuidelijk accent: tjiffe-tjaf.
Zijn oog voor detail kwam eveneens goed van pas bij het beoordelen van serologische immunohematologische bepalingen. Het beoordelen van irregulaire antistoffen en typeren van bloedgroepen. In Maastricht was hij al begonnen met het in kaart brengen van donors met afwijkende RhD-antigenen. Voor dit onderzoek zocht hij een geschikte bloedtransfusiearts en na mijn sollicitatie kwam ik op gesprek.
Ik herinner me als de dag van gisteren mijn sollicitatiegesprek met hem in Maastricht. Ik heb toen zeker anderhalf uur van de gebruikelijke 30 minuten mijn ideeën, plannen en ambities mogen vertellen. Voor mij was er meteen een ‘klik’, die ik daarna nooit meer bij andere gesprekken heb mogen ervaren.
Het serologische onderzoek naar de RhD varianten kreeg een nieuw momentum met de ontdekking van de moleculaire basis van het Rhesus bloedgroepsysteem. In het CLB in Amsterdam was Albert von dem Borne (de copromotor van Dick) hierin geïnteresseerd geraakt. Wat volgde was een jarenlange samenwerking tussen Amsterdam en Rotterdam met het wetenschappelijke onderzoek naar Rhesus varianten. Een door deze groep nieuw ontdekte Rhesus D variant (en ook ceAR-variant) werd bewust vernoemd naar deze succesvolle samenwerking: DAR (D AmsterdamRotterdam, Blood 1999;94:4337-4342).
Zijn interesse was breder dan de erytrocytenserologie; hij heeft onder andere bijgedragen aan de HLA typering van bloeddonors, de advisering aan transplantiecentra bij de search naar geschikte beenmerg/stamceldonors, de ontwikkeling van pathogeen-geïnactiveerde producten om maar enkele op te noemen. Hij was jarenlang tot 2005 voorzitter van de wetenschappelijke commissie van de NVB; lid van de gezondheidsraad werkgroep zwangerschapsimmunisatie, lid van de wetenschappelijke adviesraad en medische adviesraad van Sanquin.
De erkenning en waardering voor zijn bijdragen voor de bloedtransfusie in Nederland (bestuurlijk, opleiding, onderzoek en onderwijs) kwamen tot uiting in zijn benoeming tot Bijzonder Hoogleraar Bloedtransfusiegeneeskunde vanwege Sanquin aan de Erasmus Universiteit Rotterdam in 1999.
Dick gaf zijn medewerkers de ruimte. Met zijn kenmerkende geduld en droge humor is hij voor velen een grote inspirator geweest. Met zijn verbindende kwaliteiten gingen deuren open en kwamen nieuwe mogelijkheden. Ik persoonlijk kijk dankbaar en met respect terug naar onze samenwerking tijdens mijn bloedbankjaren.
Bij zijn pensioenering in 2013 werd hij uitgezwaaid met een symposium getiteld: het einde van eindeloos, naar een verhaal van Marten Toonder, waarbij de hoofdpersoon Tom Poes langzaam uit het zicht verdwijnt. Hoewel de vergelijking met de hoofdpersoon kan worden ingevuld, vertrouwde Dick mij toe dat hij het zeker geen eindeloze reis had gevonden. Eerder keek hij met enige verbazing terug op zijn eigen reis; en hoe het mogelijk was dat de periode die zijn meer dan 30-jaar lange carrière omspande, zo snel voorbij was gegaan.
Met zijn overlijden lijkt het wel alsof een tijdperk wordt afgesloten, maar de herinnering aan onze fijne samenwerking zal blijven.
Mijn gedachten gaan uit naar zijn echtgenote, hun 3 dochters en hun gezinnen; ik wens hen veel sterkte met het heengaan van Dick.
Erik Beckers
–
Foto door Erica Dijkgraaf, gereproduceerd met toestemming van Sanquin Bloedvoorziening.